USD -
3.8249
EUR -
4.2693
GBP -
5.0728
DKK -
0.5723
Początek listopada zwykle słania nas do refleksji o przemijaniu. Odwiedzamy cmentarze, składamy kwiaty na grobach bliskich, zapalamy znicze. To wtedy po raz kolejny przypominamy sobie, za Benjaminem Franklinem, że w życiu pewne są jedynie dwie rzeczy – śmierć i podatki.
Choć w świecie przyrodników badania tanatologiczne (tanatologia – nauka o śmierci) nie są specjalnie popularne, a nawet można powiedzieć, że przez długi czas znajdowały się gdzieś pomiędzy nadmierną wyobraźnią badaczy, a zestawem mitów. Naukowcy od lat się o to spierają. Stąpający twardo po ziemi ornitolodzy wybierają raczej pewniejsze do opisu zagadnienia, takie jak liczna obecność ptaków na cmentarzach, czy choćby w kulturze dotyczącej pamięci o zmarłych. Z drugiej strony nie powinniśmy bać się pytań o to jak zwierzęta radzą sobie ze śmiercią bliskich, bo przecież epizod śmierci, jest częścią życia osobnika. To brzmi nieco paradoksalnie, ale tak właśnie jest.
Pierwsze obserwacje ptasiej żałoby opierały się raczej na przekonaniach, że to co robią niektóre gatunki – na przykład srok i innych ptaków krukowatych – czyli gromadzenie się wokół martwego osobnika, wydawanie smutnych, alarmowych głosów, a nawet przynoszenie źdźbeł trawy i patyczków, przypomina ludzkie pogrzeby. Oczywiście zawsze istnieje niebezpieczeństwo antropomorfizacji zachowań, ale zdecydowanie coś w tych ptasich żałobnych zachowaniach jest, zwłaszcza, iż wiemy, że poznanie przyczyny śmierci osobnika, pomaga zrozumieć niebezpieczeństwa czyhające na ptaki. Nie zaskakuje zatem, że chcą one to poznać, a przy okazji pewnie – gdy strata dotyczy bliskiego osobnika – może wywoływać smutek. Przecież nawet podchodząc do sprawy czysto biologicznie, wręcz „na zimno”, to musi boleć, bowiem dotyczy straty partnera czy potomstwa. Badacze z USA wykazali nawet eksperymentalnie, że modrowronki kalifornijskie Aphelocoma californica nawołują się i zlatują się do martwego osobnika. Kolejny przykład pochodzący z badań nad ptakami krukowatymi, a więc ptasią inteligencją, gatunków obdarzonych dużymi mózgami i doskonałą pamięcią. Może to są właśnie te parametry mózgu, które skłaniają do refleksji o zmarłych i przemijającym czasie?
I właśnie badania ptasich mózgów są najprawdopodobniej kluczowe w zrozumieniu żałoby. Tak przynajmniej twierdzą amerykańscy badacze, którzy w ubiegłym roku na łamach specjalistycznego czasopisma Behavioural Brain Research, zastanawiali się co się dzieje w mózgu ptaka, gdy spotyka martwego osobnika. W tym celu wykorzystali bardzo zaawansowaną technikę skanowania mózgu, nazywaną pozytonową tomografią emisyjną (FDG-PET). Gdy wrony amerykańskie naukowo nazywane Corvus brachyrhynchos widziały martwą wronę, w mózgach uruchamiały się inne ośrodki (m.in. te odpowiedzialne za podejmowanie decyzji i pamięć długoterminową) niż gdy spotykały innego martwego ptaka (akurat w tych badaniach tym innym gatunkiem był szarobrewka śpiewna Melospiza melodia). Choć może warto zaznaczyć i to też ciekawy problem do przemyśleń, że zbyt częste przebywanie wśród martwych osobników powodowało przyzwyczajenie i zobojętnienie na problem śmierci.
Nieco poza samym zjawiskiem żalu po stracie innego osobnika, warto wspomnieć o żałobnicach, żałobnikach i żałobniczkach, a więc ptakach, które swoje nazwy od żałoby, słowa, które oznaczało w staropolszczyźnie ‘narzekanie, skargę, pretensję, zarzut’. Akurat w przypadku wymienionych ptaków to raczej nawiązanie naszego słownictwa do ich smętnego wyglądu czy też wydawania jednostajnych, przenikliwych i smutnych dźwięków. – Chociaż, trzeba przyznać, i tutaj odzywa się we mnie dusza ornitologa i ptasiarza – to naprawdę wspaniałe i warte zobaczenia gatunki, niestety, by je zobaczyć trzeba się wybrać odpowiednio do Australii, Ameryki i Afryki - aż żal serce ściska, że tak trudno, zwłaszcza teraz, to zrobić.
Literatura:
Anderson, J. R. (2020). Responses to death and dying: primates and other mammals. Primates, 61(1), 1-7.
Monsó, S., & Osuna-Mascaró, A. J. (2020). Death is common, so is understanding it: the concept of death in other species. Synthese, 1-25.
Swift, K. N., Marzluff, J. M., Templeton, C. N., Shimizu, T., & Cross, D. J. (2020). Brain activity underlying American crow processing of encounters with dead conspecifics. Behavioural Brain Research, 385, 112546.
Swift, K., & Marzluff, J. M. (2018). Occurrence and variability of tactile interactions between wild American crows and dead conspecifics. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 373(1754), 20170259.
Tryjanowski, P., Morelli, F., Mikula, P., Krištín, A., Indykiewicz, P., Grzywaczewski, G., ... & Jerzak, L. (2017). Bird diversity in urban green space: a large-scale analysis of differences between parks and cemeteries in Central Europe. Urban Forestry & Urban Greening, 27, 264-271.
