W Poznaniu odbywa się kolejna już 22 edycja PYRKONU, czyli konwentu fanów fantastyki. To wyjątkowe wydarzenie, które łączy miłośników science-fiction, jest znane z bogatego programu, w którym rzeczywistość miesza się z fikcją, a także z nauką. Okazuje się, że nauka w science-fiction to nie wyłącznie astronomia, fizyka czy inżynieria materiałowa. Nauki o zwierzętach również mogą podsuwać ciekawe pomysły.
Oczywiście mnie najbardziej zaskoczyły i zainspirowały pytania uczestników o fantastyczne ptaki. Ptaki od tysiącleci inspirowały ludzi nie tylko do tworzenia rozwiązań technicznych, ale także pobudzały ich wyobraźnię. Przecież cięższe od powietrza, a latają! To musiało zaskakiwać. Można powiedzieć, że już Arystofanes, pisząc o ptakach, mieszał wizje naukowe z wyobraźnią, tworząc pewien rodzaj ornitologicznego science-fiction. Powiedziałbym nawet, że kultura, zarówno wysoka, jak i w wersji pop, czyli także fantasy i fantastyka, to jedno z naturalnych ptasich siedlisk.
Ptaki z symboliką nieba są jakby łącznikami między światami. Kiedyś głównie orły i kruki, pewnie dlatego, że są sporych rozmiarów, a nie mieliśmy jako ludzie dzisiejszego, powszechnie dostępnego sprzętu optycznego. Zobaczmy, że w polskiej literaturze ptaki obecne są choćby u Andrzeja Sapkowskiego w "Wiedźminie", gdzie tytułowy bohater obserwuje ptaki i na ich podstawie próbuje opisać i interpretować świat. Kiedy czytam u Sapkowskiego o zwyczajach dzierzb czy pustułki, wiem, że albo robił solidny research literatury ornitologicznej, albo jest wkręcony w ptasiarstwo. Natomiast jeśli ktoś woli klasyków, to ornitologiczny świat polecam u Tolkiena. Też orły i kruki, te drugie to czarne charaktery, ale nie zapominajmy o ich inteligencji, która stanowi ważny element życia Śródziemia. Siła literatury fantastycznej i filmów S-F jest olbrzymia. Nie wiem, jak wpływa na poszukiwania intelektualne naukowców, ale ma swój wydźwięk w nazewnictwie zoologicznym. Czasami brzmi to wręcz zabawnie.
Na przykład popularność książek J.K. Rowling o przygodach młodego czarodzieja Harry’ego Pottera, dodatkowo spotęgowana serią adaptacji filmowych, na pewno znajduje odzwierciedlenie w nowych nazwach. Przykładem jest dinozaur Dracorex hogwartsia (dosłownie król smoków z Hogwartu), nawiązujący do Szkoły Magii i Czarodziejstwa, choć do tej pory największej liczby inspiracji dla taksonomów dostarczyła twórczość J.R.R. Tolkiena. Świat Śródziemia, który stworzył, to nie tylko tło dla jego utworów. Dodanie całej otoczki genealogicznej, kosmologicznej i zaprezentowanej z wręcz encyklopedyczną dokładnością historii tego świata spowodowało, iż jego dzieła stały się prawdziwą kopalnią nazw i skojarzeń. Znany biolog ewolucyjne Leigh Van Valen opisał całą serię nowych dla nauki, kopalnych paleoceńskich ssaków, których geneza nazw jednoznacznie wskazuje na twórczość Tolkiena. Przykłady to Aletodon mellon (Van Valen, 1978), Arctocyon mumak (Van Valen, 1978) oraz rodzaj Earendil. Czasami fantastyczne postacie literackie i filmowe często zostają uwiecznione w nazwach nowych gatunków ze względu na charakterystyczne cechy lub zachowania. Przykłady to kopalny nietoperz wampir Desmodus draculae, czy ryba Danionella dracula, zaś Bram Stoker, autor "Drakuli", został upamiętniony w nazwie pajęczaka Draculoides bramstokeri.
W naukowym życiu warto jednak uważać. Chociaż czasami powiedzenie o czyiś badaniach, że są "fantastyczne", nie musi oznaczać nic pozytywnego, to jednak wyobraźnia odgrywa kluczową rolę w nauce. Swego czasu gorąca dyskusja o pochodzeniu ptaków, piór i lotu prowadziła do wymiany argumentów, która czasami była tak żywiołowa, że niektórzy naukowcy mieli "fantastyczne majaki" niemające nic wspólnego z nauką. Liczy się wyobraźnia, ale w nauce powinna być weryfikowana przez konfrontację z faktami.
Literatura:
Arrowsmith, W. (1973). Aristophanes' Birds: The Fantasy Politics of Eros. Arion: A Journal of Humanities and the Classics, 1(1), 119-167.
Dawson, D. (2023). Tolkien's Eagles: Aves ex machina. Journal of Tolkien Research, 17(2), 3.
Feduccia, A. (2016). FANTASY VS REALITY: A Critique of Smith et al.'s Bird Origins. The Open Ornithology Journal, 9(1).
Kołsut, R. (2019). „Spójrzcie w niebo! To ptak! To samolot! To człowiek w pelerynie!”, czyli topos lotu w komiksie superbohaterskim. Konteksty, 326(3), 240-246.
Korver, W. G. (2019). The Ecophilosophy of JRR Tolkien: Rural, Urban, and Wilderness Roads to Conscientious Living and Environmental Guardianship. Oklahoma State University.
Poradecki, M. (2005). Światy i przyroda w literaturze fantasy-na podstawie utworów Tolkiena i Sapkowskiego. ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA LITTERARIA POLONICA 7, 2005
Ilustracja wykonana przez Chat GPT 4.0 – nawiązująca do fantastyki i ptaków.
