Zakaźne zapalenie nosa i tchawicy bydła oraz otręt bydła (określane skrótem IBR/IPV) to jedne z najczęściej występujących i uciążliwych chorób spotykanych w stadach zwierząt na całym świecie. Wprowadzony w naszym kraju dobrowolny program zwalczania pozwala uzyskać status stada wolnego od tej choroby. Jakie są z tego korzyści i na czym polega program?
Co to jest IBR i jakie są jego źródła?
Zakaźne zapalenie nosa i tchawicy bydła wywołuje herpeswirus bydła typu 1 (BHV1).
Rozsiewany jest głównie przez zwierzęta zakażone. Bydło zakaża się nim przez bezpośredni kontakt z innymi osobnikami, jak również przez inseminację, narzędzia i sprzęt wykorzystywane w gospodarstwie oraz przez osoby zajmujące się obsługą zwierząt. Wirus może się przenosić również przez powietrze.
Szczególnie groźnym źródłem wirusa w stadach są osobniki, które przechorowały wcześniej zakażenie wirusem i obecnie nie wykazują żadnych objawów. Pozostają one nosicielami wirusa i rozsiewają go do otoczenia do końca życia, nierzadko przez całe lata powodując uciążliwe zakażenia u wielu osobników w stadzie.
Rozwojowi choroby i rozsiewaniu wirusa sprzyja stres, który obniża odporność u zwierząt. Z tego powodu uaktywnienie zakażenia u zwierząt często jest skutkiem m.in. przebytego transportu, nagłej zmiany żywienia, niekorzystnych warunków mikroklimatycznych w oborze, innych chorób czy wycielenia się.
Na przebieg zakażenia wirusem wpływa również zagęszczenie zwierząt w stadzie, system ich utrzymania oraz wprowadzanie nowych osobników do stada.
Zupełnie inny przebieg choroby obserwuje się w stadach, w których jest ona stwierdzana od dawna, a inny w stadach, w których wirus pojawił się po raz pierwszy.
Jakie objawy powinny nas niepokoić?
Na wirusa BHV1 wrażliwe jest bydło w każdym wieku. Objawy mogą być bardzo zróżnicowane i pojawiać się w stadzie według różnych schematów.
Mogą przykładowo w bardzo krótkim czasie objąć dużą liczbę zwierząt, jak również mogą pojawiać się sporadycznie, u pojedynczych sztuk bydła. Stopniowo, w przeciągu kilku tygodniu mogą wtedy objąć całe stado.
Zachorowalność w stadzie sięga od 20 do 100%. Śmiertelność wynosi od kilku do kilkunastu procent.
Do najważniejszych objawów IBR należą: gorączka (sięgająca nawet do 42ºC); osowiałość, zmniejszenie apetytu; surowiczy wypływ z nosa, który z czasem nasila się, przyjmując charakter bardziej śluzowy, a nawet ropny; silne przekrwienie i zaczerwienienie błony śluzowej nosa, zapalenie spojówek, silne ślinienie się.
Z czasem wirus rozprzestrzenia się na krtań, tchawicę i płuca zwierząt, w efekcie czego obserwujemy suchy, napadowy kaszel, który wraz z upływem czasu przechodzi w kaszel wilgotny oraz silną duszność.
U bydła mlecznego równocześnie odnotowuje się gwałtowny spadek mleczności.
Wirus może powodować również wysoki, sięgający nawet do 25% odsetek poronień w stadzie. Zdarza się, że choroba występuje w stadzie tylko pod postacią zapalenia spojówek. Zwykle kilka tygodni od wystąpienia tego pozornie niegroźnego objawu, w stadzie bydła dochodzi do poronień, które nie zawsze są kojarzone z IBR.
U cieląt zakażenie wirusem BHV1 objawia się biegunką oraz nadżerkami na podniebieniu. Stan zapalny okolicy gardła oraz przełyku utrudnia zwierzętom przełykanie, co w efekcie prowadzi do zachłystowego zapalenia płuc i upadków.
Wywoływany przez tego samego wirusa otręt bydła (IPV) objawia się charakterystycznymi zmianami związanymi z układem moczowo-płciowym.
Program zwalczania IBR: jak do niego przystąpić?
Zakaźne zapalenie nosa i tchawicy bydła oraz otręt bydła nie podlegają w Polsce obowiązkowi zwalczania, należą jednak do chorób rejestrowanych i monitorowanych.
Od 2018 r. w naszym kraju możliwa jest realizacja dobrowolnego programu zwalczania tej choroby na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 sierpnia 2017 r.
Dzięki udziałowi w programie można uzyskać dla stada bydła status urzędowo wolnego od IBR/IPV.
Uwolnienie stada bydła od choroby długofalowo wiąże się ze zwiększeniem zysków z chowu i hodowoli.
Wyeliminowanie wirusa BHV1 oznacza bowiem mniejsze straty związane z poronieniami i zwiększoną śmiertelnością zwierząt w stadzie. Oznacza także większą mleczność krów oraz zmniejszenie kosztów związanych z leczeniem zwierząt.
Status stada wolnego od IBR/IPV gwarantuje ponadto wzrost atrakcyjności i konkurencyjności bydła oraz produktów mlecznych i wołowiny na rynku krajowym i rynkach zagranicznych.
Realizację programu zaplanowano na kolejnych 5 lat kalendarzowych, począwszy od dnia 1 stycznia 2018 r.
Chęć udziału w programie może wyrazić posiadacz bydła, zgłaszając ją do lekarza weterynarii, który sprawuje zwyczajową opiekę nad gospodarstwem. Lekarz ten przekazuje w dalszej kolejności informację o przystąpieniu do programu do Powiatowego Lekarza Weterynarii.
Nowe stada mogą być zgłaszane do programu pod koniec każdego roku kalendarzowego tak, aby w nowym roku kalendarzowym mogły przystąpić one do realizacji programu. Posiadacz bydła może jednak w dowolnej chwili zrezygnować z uczestnictwa w programie.
W ramach programu próbki do badań laboratoryjnych są pobierane i przesyłane przez lekarza weterynarii sprawującego opiekę nad stadem.
Koszty związane z programem ponosi posiadacz zwierząt. Przykładowe dokładne oszacowania kosztów podane są w rozporządzeniu (strona 12-17).
Pierwszy etap programu: jaki status ma nasze stado?
W przypadku wzięcia udziału w programie zwalczania IBR/IPV w naszym stadzie, w pierwszej kolejności stajemy przed zadaniem możliwie dokładnego określenia statusu choroby wśród zwierząt.
W tym celu powiatowy lekarz weterynarii zakłada kartę zdrowia bydła (w wersji papierowej lub elektronicznej) dla każdej sztuki bydła w stadzie i przekazuje ją posiadaczowi bydła.
Posiadacz bydła uzupełnia ją m.in. o takie informacje, jak data urodzenia lub wiek bydła; numer identyfikacyjny bydła; określenie, która to laktacja u danej krowy; data pobrania krwi lub mleka do badania w kierunku IBR/IPV oraz wyniki tych badań, dane dotyczące ewentualnych szczepień przeciwko IBR/IPV oraz dane dotyczące wprowadzania nowych sztuk bydła.
Na podstawie informacji zawartych w kartach zdrowia bydła powiatowy lekarz weterynarii kwalifikuje stado bydła jako stado:
1) o nieznanym statusie w odniesieniu do IBR/IPV, w którym nie prowadzono szczepień przeciwko tej chorobie
- bydło w tym stadzie nie było poddane badaniom przeciwciał w kierunku IBR/IPV
- nie było również szczepione przeciwko tej chorobie
W stadzie tym przeprowadza się wstępne badanie przeciwciał wszystkich sztuk bydła, aby stwierdzić odsetek zwierząt zakażonych wirusem terenowym.
2) o nieznanym statusie w odniesieniu do IBR/IPV, w którym prowadzono szczepienia przeciwko tej chorobie
- bydło w tym stadzie nie było poddane badaniom przeciwciał w kierunku IBR/IPV
- było szczepione przeciwko chorobie przy użyciu szczepionek delecyjnych
W takim stadzie również przeprowadza się wstępne badanie przeciwciał wszystkich sztuk bydła, aby określić ile osobników zakażonych jest wirusem terenowym (który odróżnia się od wirusa szczepionkowego)
3) o znanym statusie i stopniu zakażenia w odniesieniu do IBR/IPV, w którym nie prowadzono szczepień przeciwko tej chorobie
- wszystkie sztuki bydła w tym stadzie były poddane badaniom przeciwciał w kierunku IBR/IPV
- nie były szczepione przeciwko tej chorobie
W stadzie takim nie przeprowadza się wstępnych badań, ponieważ nie są już konieczne.
Jak uwolnić stado od choroby?
Po określeniu statusu naszego stada i ewentualnych wstępnych badaniach razem z lekarzem weterynarii sprawującym opiekę nad zwierzętami wybiera się odpowiedni schemat uwalniania stada od choroby.
W przypadku stada o nieznanym statusie dotyczącym choroby, w którym nie prowadzono szczepień, posiadacz zwierząt może sam wybrać, jakim schematem chciałby zwalczać chorobę.
W stadach o określonym statusie, schemat uwalniania od choroby najlepiej podjąć według odsetka dodatnich pod względem przeciwciał zwierząt:
Schemat 1:
W przypadku, gdy wstępne badania ujawniły w stadzie odsetek bydła z dodatnim wynikiem mniejszy niż 10%, stado bydła może zostać uznane za wolne od IBR/IPV, jeżeli spełnia następujące warunki:
1) wszystkie sztuki bydła z dodatnim wynikiem badania serologicznego zostały wyeliminowane ze stada (np. sprzedane do rzeźni lub innego stada)
2) w ciągu ostatnich 6 miesięcy od wyeliminowania ostatniej sztuki zakażonego bydła, która uzyskała dodatni wynik w badaniu serologicznym, nie stwierdzono wystąpienia IBR/IPV w stadzie ani objawów klinicznych choroby
3) stado i wszystkie należące do gospodarstwa pastwiska i pomieszczenia są oddzielone od terenów i pomieszczeń, z którymi ma kontakt bydło o innym statusie choroby niż w naszym stadzie
4) do stada wprowadzono jedynie bydło pochodzące z gospodarstw wolnych od IBR/IPV lub z regionów wolnych od choroby
5) krowy były zapładniane wyłącznie nasieniem buhajów spełniającym wszelkie przewidziane ustawowo wymagania
6) w siedzibie stada stosowano odpowiedni schemat kontroli - oparty na badaniach przeciwciał w kierunku IBR/IPV z próbek krwi oraz mleka
Schemat 2
Jeśli na podstawie wyników wstępnych badań okazało się, że dodatni wynik w stadzie osiągnęło 10% zwierząt lub więcej, stado bydła może zostać uznane za wolne od IBR/IPV, jeżeli spełniło warunki:
1) jałówki lub krowy z dodatnim wynikiem badania zostały zgrupowane w jednej wyznaczonej części obiektu lub, jeżeli to możliwie, w oddzielnym obiekcie budowlanym
2) jałówki lub krowy z ujemnym wynikiem badania zostały poddane regularnym badaniom kontrolnym w celu potwierdzenia ujemnego wyniku
3) bydło z dodatnim wynikiem badania, po zakończeniu jego użytkowania hodowlanego lub produkcyjnego, stopniowo zostało wyeliminowane ze stada
4) jałówki lub krowy były inseminowane wyłącznie nasieniem spełniającym wszelkie przewidziane ustawowo wymagania
5) w stadzie nie stosowano szczepień przeciwko IBR/IPV ani krycia naturalnego
Schemat 3
Jeszcze innym schematem należy się kierować w przypadku stad o nieznanym statusie choroby, w których prowadzono szczepienia. Takie stada uznaje się za wolne od choroby, jeśli:
1) zwierzęta, u których wykryto obecność przeciwciał na wirusa zostały niezwłocznie wyeliminowane z tego stada
2) wszystkie nowe zwierzęta przed ich wprowadzeniem do stada, zostały poddane szczepieniu
3) wszystkie sztuki bydła były, w odstępach od 6 do 12 miesięcy, doszczepiane przy użyciu szczepionki delecyjnej w celu utrzymania odporności bydła na wysokim poziomie
4) jałówki lub krowy były inseminowane wyłącznie nasieniem spełniającym wszelkie przewidziane ustawowo wymagania
5) odchów cieląt był prowadzony w warunkach umożliwiających ochronę cieląt przed zakażeniem
Czy to się opłaca?
Po pomyślnym zakończeniu programu uwalniania stada od choroby i uzyskaniu od Powiatowego Lekarza Weterynarii statusu urzędowo wolnego od IBR/IPV pozostanie obowiązek regularnego przeprowadzania badań i kontrolowania występowania choroby, aby podtrzymać nadany status.
Chociaż cały ten proces niewątpliwie wiąże się z kosztami i może się wydawać niezwykle żmudny, w praktyce jest niezwykle opłacalną inwestycją.
Wyeliminowanie uciążliwej choroby ze stada pozwoli nam rozwiązać dużo o wiele bardziej kosztownych i trudniejszych do opanowania problemów, takich jak wspomniane już poronienia, niska wydajność mleczna, nawracające objawy wymagające leczenia oraz zwiększone upadki zwierząt.
Źródło i więcej szczegółowych informacji o programie: