USD -
3.9581
EUR -
4.2858
GBP -
5.0582
DKK -
0.5746
W czwartek 29 maja 2024 r. internet obiegło nagranie z ogromnym ptakiem odpoczywającym na parapecie na jednym z osiedli w Poznaniu. Był to orłosęp (Gypaetus barbatus), który naturalnie nie występuje w Polsce. Ptaki te zamieszkują przede wszystkim regiony górskie Azji i Afryki. Co wiadomo o osobniku, który odwiedził stolicę Wielkopolski?
Historia obecności orłosępa w Polsce
W XIX wieku orłosęp był odnotowany co najmniej raz lub dwa razy na południowych krańcach Polski. Wspominano nawet o lęgach w Karpatach, choć te informacje nie są dostatecznie udokumentowane. Do tej pory Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego (organizacji czuwającej nad poprawnością oznaczania ptaków, ale i skrupulatnie dokumentującej pojawy rzadkich gatunków) potwierdziła trzy stwierdzenia tych ptaków w Polsce. W 2013 i 2016 roku odnotowano pojawy związane z programem reintrodukcji tego ptaka w Alpach i Masywie Centralnym; reintrodukowane ptaki wyposażone są w nadajniki satelitarne, co znacząco ułatwia ich śledzenie.
Ginący gatunek i programy reintrodukcji
Orłosęp brodaty został zakwalifikowany jako gatunek bliski zagrożenia (Near Threatened) na Czerwonej Liście IUCN od 2014 roku. Wynika to z dowodów na umiarkowanie szybki spadek populacji w ciągu ostatnich trzech pokoleń. W Europie gatunek prawie całkowicie wyginął, pozostając jedynie w 70 parach w zachodniej części kontynentu w latach 70. XX wieku. W większości krajów europejskich, gdzie występuje, klasyfikowany jest jako gatunek zagrożony (Endangered) lub krytycznie zagrożony (Critically Endangered). Pomimo obecnych sukcesów reintrodukcji w Europie, populacje orłosępa są coraz bardziej zagrożone w Afryce i Azji, gdzie od ponad 50 lat uznawane są za regionalnie zagrożone. Jako, że i obserwacje dokonane w Polsce dotyczyły ptaków w z prowadzonych programów reintrodukcji, przypatrzmy się temu zjawisku nieco bardziej.
Sieć hodowli w niewoli orłosępa brodatego, zarządzana przez Fundację Ochrony Sępów (Vulture Conservation Foundation, VCF), przekształciła się w pełnoprawny program hodowli w niewoli w celach ochrony. Program ten jest częścią EEP (European Endangered Species Programme) Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów (EAZA) i jest jedynym zarządzanym przez organizację ochrony przyrody. Wyniki programu są imponujące, przywracając gatunek w kilku lokalizacjach dzięki hodowli w niewoli i reintrodukcji.
Podczas spotkania ochroniarzy sępów w 1978 roku w Morges, Szwajcaria, postanowiono rozpocząć projekt reintrodukcji oparty na programie hodowli w niewoli. W 1982 roku badacze sponsorowani przez WWF, IUCN i Frankfurt Zoological Society przeprowadzili analizę pięciu potencjalnych miejsc wypuszczenia w Alpach, uznając Park Narodowy Hohe Tauern w Austrii za najbardziej odpowiedni. W 1986 roku zespół rozszerzył badania, uwzględniając opis siedlisk, źródła pożywienia, społeczne nastawienie do gatunku oraz status ochrony regionalnej.
Po spotkaniu z 1978 roku, dzięki grantowi z Frankfurt Zoological Society, zakupiono około 30 orłosępów brodatych trzymanych w europejskich zoo i przekazano nowo utworzonej fundacji międzynarodowej, Foundation for the Conservation of the Bearded Vulture (dzisiejsza VCF), aby rozpocząć program hodowli w niewoli. Pierwsze wypuszczenie orłosępów brodatych, wychowanych w niewoli, miało miejsce w latach 80. w Hohe Tauern.
Plan hodowli orłosępów brodatych ma na celu produkcję jak największej liczby piskląt do reintrodukcji, jednocześnie utrzymując wysoką różnorodność genetyczną w populacji hodowanej w niewoli. Proces hodowli jest wyzwaniem, ponieważ ptaki osiągają dojrzałość w wieku od pięciu do siedmiu lat, a rozmnażanie rozpoczyna się zazwyczaj w wieku ośmiu lat, z jednym pisklęciem na rok. Menedżerowie programów ochrony pracowali nad rozwijaniem partnerstw, protokołów opieki i technik, które zwiększyły sukces hodowlany i umożliwiły wypuszczanie wystarczającej liczby potomstwa.
Między 1978 a 2020 rokiem, 585 młodych orłosępów zostało pomyślnie wychowanych w niewoli i wypuszczonych w całej Europie: w Alpach, Regionalnym Parku Grand Causses, regionie Morza Śródziemnego i Hiszpanii. W 2019 roku program osiągnął rekord, dostarczając 22 ptaki do wszystkich czterech obszarów reintrodukcji. Współczynnik przeżywalności wypuszczonych orłosępów wynosi od 88% do 96%. Dzięki tym reintrodukcjom obecnie istnieje zdrowa i rosnąca populacja lęgowa w Alpach (+60 par) i Andaluzji (55 par).
VCF nadal koordynuje program i wypuszcza orłosępy brodate. Reintrodukcja zwiększa różnorodność genetyczną między obszarami i wspiera ekspansję gatunku na wschód. Celem jest stworzenie europejskiej metapopulacji orłosępów brodatych, umożliwiającej przepływ genów między istniejącymi izolowanymi populacjami w Europie (Pireneje, Korsyka, Kreta), a reintrodukowanymi (Alpy i Andaluzja), oraz populacjami w Azji i Afryce Północnej.
Udzielając wywiadów i wyjaśnień najczęściej padają pytanie o szybkie komentarze i może jakieś mniej znane informacje, choć niestety do mediów elektronicznych najczęściej przebijają się wyłącznie informacje o sporym potencjale „klikania”. W przypadku orłosępa podkreślano to, że jest niebezpieczny dla człowieka. No nie! Tymczasem istniej mnóstwo ciekawych faktów z życia tego gatunku, co potwierdziły badania ostatnich lat.
Niesamowite ciekawostki
Nocne loty
Loty nocne są rzadko obserwowane u dziennych drapieżników, ale zostały udokumentowane u kilku gatunków, takich jak orzeł przedni, krogulec, sokoły, oraz sępy płowe i czarne. Techniczne ograniczenia w monitorowaniu aktywności nocnej do niedawna utrudniały regularne śledzenie takich zachowań, ale nowoczesne nadajniki umożliwiają dokładniejsze badania. Także orłosęp brodaty, znany jest głównie z dziennych aktywności. Jednak nowe badania z wykorzystaniem danych z akcelerometrów i systemu GPS do monitorowania 11 osobników, oraz system fotopułapek rozmiszczonych przy padlinie w hiszpańskich Pirenejach przyniosły nieoczekiwane wyniki. Wykazały, że ponad połowa (55%) śledzonych osobników odbywała loty nocne na odległość od 0,7 do 6,1 km podczas co najmniej 19 różnych nocy, przy oświetleniu księżyca poniżej 20%. Badania sugerują, że loty nocne orłosępów brodatych nie są motywowane korzyściami żerowymi. Prawdopodobnymi przyczynami tych lotów mogą być zakłócenia lub niekorzystne warunki pogodowe, które zmuszają ptaki do opuszczenia miejsc noclegowych. Loty nocne orłosępów brodatych są fascynującym odkryciem, pokazującym, że nawet dobrze znane gatunki mogą kryć nieoczekiwane tajemnice.
Pomoc archeologom: Koprolity
Orłosęp brodaty jest unikalnym padlinożercą – aż 70-90% jego diety stanowią kości. Ma wyjątkową zdolność do trawienia kości dzięki bardzo kwaśnym sokom żołądkowym. Koprolity, czyli skamieniałe odchody zwierząt, są niezwykle cennym źródłem informacji dla paleontologów i archeologów. W schronisku skalnym Lagar Velho (Dolina Lapedo, Leiria, Portugalia) odkryto znaczną ilość koprolitów, zwłaszcza w warstwie 143 (ok. 29 tys. lat kalibracji BP). Badania tych skamieniałych odchodów sugerują, że głównym ich producentem był orłosęp brodaty. Analiza koprolitów obejmowała porównanie z nowoczesnymi odchodami orłosępa brodatego i zidentyfikowano nowy morfotyp pozwalający na odróżnienie odchodów tego ptaka.
Wyniki badań sugerują, że schronisko skalne Lagar Velho było używane nie tylko przez ludzi na krótkie pobyty, ale także przez orłosępy brodate jako miejsce gniazdowania. Odkrycie to dostarcza nowych dowodów na działalność tego ptaka jako akumulatora kości na stanowiskach archeologicznych na Półwyspie Iberyjskim.
Higiena i zdrowie:
Od najdawniejszych czasów sępy rywalizowały z ludźmi o padlinę, tworząc unikalną relację międzygatunkową. Orłosęp znany z niezwykłego zachowania: kąpieli w wodzie zanieczyszczonej czerwonym tlenkiem żelaza, znanym jako ochra. To niezwykłe zachowanie, zaobserwowane u sępów, mogło odegrać znaczącą rolę w kształtowaniu ludzkich rytuałów i praktyk. Uważa się, że to zachowanie ma korzyści sanitarne. Współczesne badania wykazały, że czerwona ochra, wystawiona na działanie światła słonecznego, wytwarza reaktywne gatunki chemiczne zdolne do zabijania wirusów i bakterii. Przekształca również śmierdzące substancje organiczne w neutralny dwutlenek węgla. Sugeruje to, że nawyk kąpieli orłosępa pomaga sterylizować i oczyszczać jego pióra i skórę, zapewniając korzyści zdrowotne i eliminując zapachy - co jest korzystne dla padlinożercy.
Prymitywni ludzie, obserwując zachowanie orłosępa, mogli odkryć zalety ochry. Czerwona ochra była używana w ludzkich rytuałach i codziennym życiu przez ponad 100 000 lat. Jej zastosowania wykraczały poza dekorację lub symboliczne przedstawienie krwi. Właściwości dezynfekujące ochry pod wpływem światła słonecznego byłyby szczególnie korzystne dla nomadycznych myśliwych, którzy polegali na mięsie. Dzięki utrzymaniu skóry w czystości i bez zapachu, mogli unikać drapieżników i cieszyć się lepszym zdrowiem.
Użycie czerwonej ochry w ludzkich rytuałach, zwłaszcza związanych z narodzinami i śmiercią, sugeruje głęboko zakorzenione znaczenie symboliczne i praktyczne. Wykorzystanie ochry przez sępa prawdopodobnie zainspirowało prymitywnych ludzi do włączenia jej do własnych praktyk. Ta biomimetyczna adopcja mogła mieć głębokie konsekwencje dla ludzkiej ewolucji, wpływając na istotne zachowania rytualne.
Zrozumienie strategii zdrowotnej orłosępa dostarcza wglądu w starożytne praktyki ludzkie i oferuje potencjalne nowoczesne zastosowania. Zdolność ochry do wytwarzania reaktywnych gatunków chemicznych, które zabijają bakterie i wirusy, może być wykorzystana do opracowania nowych metod sanitarnych. Może to być szczególnie przydatne w walce z bakteriami opornymi na antybiotyki w szpitalach. Naśladując naturalną strategię sępa płowego, współczesna nauka może badać nowe sposoby poprawy higieny i zdrowia.
Zainteresowanie rośnie
Choć media nie mają czasu i zapewne możliwości technicznych zwrócenia uwagi na wiele aspektów życia zwierząt, to w tym konkretnym przypadku pokazały, iż ornitologiczna sensacja ma taki charakter nie tylko dla obserwatorów ptaków. Orłosęp brodaty jest fascynującym ptakiem o wielu unikalnych cechach, które wyróżniają go w świecie ptaków drapieżnych. Jego zaskakujące nocne loty, rola w tworzeniu koprolitów oraz wykorzystanie ochry do kąpieli pokazują, jak różnorodne i nieoczekiwane mogą być zachowania tych ptaków. Odkrycia te nie tylko dostarczają cennych informacji naukowych, ale także inspirują do poszukiwania nowych, innowacyjnych rozwiązań w dziedzinie ochrony zdrowia i środowiska.
Literatura:
Bretagnolle, V., Inchausti, P., Seguin, J. F., & Thibault, J. C. (2004). Evaluation of the extinction risk and of conservation alternatives for a very small insular population: the bearded vulture Gypaetus barbatus in Corsica. Biological Conservation, 120(1), 19-30.
García-Jiménez, R., Martínez-González, J. M., Oliva-Vidal, P., Piqué, J., Sesé, J. A., & Margalida, A. (2020). Nocturnal flights by Bearded Vultures Gypaetus barbatus detected for the first-time using GPS and accelerometer data. Bird Study, 67(1), 135-141.
Margalida, A., Braun, M. S., Negro, J. J., Schulze-Hagen, K., & Wink, M. (2019). Cosmetic colouring by Bearded Vultures Gypaetus barbatus: still no evidence for an antibacterial function. PeerJ, 7, e6783.
Mingozzi, T., & Estève, R. (1997). Analysis of a historical extirpation of the bearded vulture Gypaetus barbatus (L.) in the western Alps (France-Italy): former distribution and causes of extirpation. Biological Conservation, 79(2-3), 155-171.
Sanz, M., Daura, J., Costa, A. M., & Araújo, A. C. (2023). The characterization of bearded vulture (Gypaetus barbatus) coprolites in the archaeological record. Scientific Reports, 13(1), 57.
Zieba, A., & Wacyk, F. (2018). Obserwacje orłosępa Gypaetus barbatus w Tatrach. Ornis Polonica, 59(3).
